Η Έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για το Κράτος Δικαίου είναι μια ετήσια αποτίμηση της κατάστασης των θεσμών, της δικαιοσύνης, της διαφάνειας και της λογοδοσίας σε κάθε κράτος μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Δεν είναι απλώς ένας τεχνικός φάκελος, είναι ο καθρέφτης της θεσμικής υγείας μιας χώρας, ένα εργαλείο διαφάνειας και πίεσης για ουσιαστικές μεταρρυθμίσεις. Η Έκθεση του 2025 για την Κύπρο μας υπενθυμίζει ότι το κράτος δικαίου στη χώρα μας εξακολουθεί να είναι εύθραυστο, με διαχρονικές παθογένειες να μην μας έχουν εγκαταλείψει.
Παρά τις βελτιώσεις, που αναγνωρίζονται, η συνολική εικόνα είναι αποκαλυπτική: καθυστερήσεις στη δικαιοσύνη, αδυναμία θεσμικού ελέγχου σε κρίσιμες αρμοδιότητες, ανεπαρκής καταπολέμηση της διαφθοράς, θεσμικά κενά που υπονομεύουν τη διαφάνεια και μια κοινωνία πολιτών που άρχισε πλέον να κουράζεται.
Η ανάγκη για θεσμική ανεξαρτησία
Η θεσμοθέτηση της διάκρισης μεταξύ του Γενικού Εισαγγελέα και του Γενικού Δημόσιου Κατήγορου αποτελεί αναμφισβήτητα θετική εξέλιξη για το κράτος δικαίου στην Κύπρο. Απαντά σε χρόνια αιτήματα για αποσαφήνιση ρόλων και ενίσχυση της θεσμικής διαφάνειας. Δεν αρκεί, ωστόσο, μια μεταρρύθμιση στη θεωρία, απαιτείται και στην πράξη.
Αν κάτι με έχει διδάξει η νομική είναι ότι χωρίς αποτελεσματικό έλεγχο, η εξουσία κινδυνεύει να καταλήξει ανεξέλεγκτη. Κι αυτό δεν είναι συμβατό με τις ευρωπαϊκές αρχές του κράτους δικαίου.
Το μονοσήμαντο και το ανεξάρτητο του θεσμού του Γενικού Εισαγγελέα δεν πρέπει να παρερμηνεύεται ως ανεξέλεγκτο. Η ανεξαρτησία αποτελεί θεμέλιο της δημοκρατίας, αλλά δεν μπορεί να σημαίνει απουσία θεσμικού ελέγχου. Ο Γενικός Εισαγγελέας, όπως και κάθε άλλος δημόσιος αξιωματούχος, υπόκειται σε λογοδοσία, ειδικά όταν αφορά την άσκηση ή τη μη άσκηση συνταγματικών του αρμοδιοτήτων.
Η ίδια η νομολογία έχει καταστήσει σαφές ότι η εξουσία του Γενικού Εισαγγελέα δεν είναι υπεράνω του Συντάγματος, αντίθετα, η άσκησή της ελέγχεται όταν τίθεται ζήτημα κατάχρησης ή παράλειψης. Η ανεξαρτησία, λοιπόν, είναι επιθυμητή και απαραίτητη. Όχι όμως ως ασυλία, αλλά ως θεσμική εγγύηση με μηχανισμούς λογοδοσίας. Η έκθεση καταγράφει ρητά την «περιορισμένη πρόοδο» σε αυτό το κομβικό σημείο, γεγονός που θέτει υπό αμφισβήτηση την ανεξαρτησία της δικαιοσύνης και τη δυνατότητα λογοδοσίας.
Παράλληλα, σημαντικά ερωτήματα παραμένουν και σε ό,τι αφορά τη διαδικασία διορισμού του Γενικού και του Βοηθού Γενικού Ελεγκτή, η οποία συνεχίζει να ασκείται αποκλειστικά από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, χωρίς εμπλοκή άλλων ανεξάρτητων θεσμών, σε αντίθεση με όσα προβλέπουν οι διεθνείς προδιαγραφές για την ανεξαρτησία των Ανώτατων Ελεγκτικών Αρχών.
Η έγκαιρη απονομή της δικαιοσύνης είναι θεμέλιο εμπιστοσύνης στο σύστημα.
Η καθυστέρηση στην απονομή της δικαιοσύνης, ειδικά σε αστικές και εμπορικές υποθέσεις, παραμένει από τις πιο σοβαρές στην ΕΕ. Έχω δει υποθέσεις να περιμένουν για χρόνια την σειρά τους. Έχω νιώσει την απογοήτευση των πολιτών όταν η Δικαιοσύνη δεν ανταποκρίνεται στο αίσθημα του επείγοντος. Παρά την ίδρυση νέων δικαστηρίων και τις προσπάθειες μεταρρύθμισης, η εκδίκαση των υποθέσεων ακόμη ως ένα βαθμό καθυστερεί. Η λειτουργία των νέων Εμπορικών και Ναυτικών Δικαστηρίων, οι ενναλακτικοί τρόποι επίλυσης διαφορών όπως η Διαιτησία και η Διαμεσολάβηση κρίνονται απολύτως αναγκαίοι, όπως τονίζει και η επιχειρηματική κοινότητα.
Η διαφθορά δεν καταπολεμάται με ημίμετρα
Η Ανεξάρτητη Αρχή κατά της Διαφθοράς ενισχύεται σε επίπεδο πόρων, κάτι που αποτελεί σημαντικό βήμα. Όμως, η λειτουργική της ανεξαρτησία δεν έχει ακόμη κατοχυρωθεί θεσμικά. Η έκθεση υποδεικνύει την ανάγκη να αποκτήσει η Αρχή τη δυνατότητα να προσλαμβάνει το προσωπικό της και να λειτουργεί πλήρως ανεξάρτητα από το κράτος. Χωρίς αυτή την αυτονόμηση, η διαφθορά μπορεί να διερευνάται, αλλά δύσκολα θα καταπολεμάται. Και αυτό θα είναι τραύμα στην εμπιστοσύνη του πολίτη προς τους Θεσμούς του Κράτους.
Πού χρειάζονται άμεσα βήματα
Η ίδια η Ευρωπαϊκή Επιτροπή συστήνει στην Κύπρο τα εξής και οφείλουμε να τα λάβουμε σοβαρά υπόψη:
- Ενίσχυση της ανεξαρτησίας της εισαγγελικής λειτουργίας, με ουσιαστικό έλεγχο στις αποφάσεις μη δίωξης.
- Θεσμική ενδυνάμωση της Αρχής κατά της Διαφθοράς, με πλήρη αυτονομία και επαρκείς πόρους.
- Αλλαγή στη διαδικασία διορισμού του Γενικού Ελεγκτή, για ενίσχυση της ανεξαρτησίας του θεσμού.
Η θεσμική αξιοπιστία δεν αποκαθίσταται με λόγια. Απαιτεί πράξεις, τόλμη και πολιτική βούληση. Είναι θέμα ήθους και δημοκρατικής συνείδησης. Το κράτος δικαίου είναι η βάση της δημοκρατίας. Και η υπεράσπισή του δεν είναι επιλογή – είναι καθήκον.